 |
 |
 |
 |
 |
Marco Legemaate
Cultureel Antropoloog
«El arbol de la civilización
ha de regarse con sangre»
(Bossuet)
I.
'Barbaars' en 'niet beschaafd' of 'niet geciviliseerd' zijn begrippen die vaak in verband met de
corrida de toros, de meest bekende variant van het Spaanse stierenvechten, genoemd
worden [1]. Het bloederige vermaak is voor veel Europeanen en Spanjaarden een overblijfsel uit
vroeger tijden, een anachronisme dat niet past (of hoort te passen) in een moderne westerse
samenleving.
Maar in hoeverre zijn begrippen als 'beschaving' en 'barbaars' geen vruchten van onze tijd? [2] Kun je wel stellen dat het stierenvechten een achterhaalde aktiviteit is, of een duidelijk
voorbeeld van iets in de Spaanse cultuur waar de 18e eeuwse Verlichting niet is
doorgedrongen?
Deze laatste bewering is afkomstig van de Spaanse filosoof Jesús Mosterín, die een artikel over de corridas de toros in El País als volgt beëindigt:
[...] somos españoles los que cargamos con la vergüenza colectiva de llevar ese trozo de mierda en la cara, y somos nosotros los que más interés deberíamos tener en limpiárnoslo. [3]Geheel Europa is vanaf de late Middeleeuwen tot aan de 18e eeuw vies, wreed en bijgelovig. Er vinden heksenvervolgingen, openbare terechtstellingen, martelingen van mens en dier, en vele andere in onze ogen twijfelachtige gebeurtenissen plaats. Tot in Engeland aan toe zijn er 'stierenfeesten' gehouden, die niet minder wreed zijn dan die bijvoorbeeld in Spanje worden gevierd.[...] het zijn wij, Spanjaarden, die de collectieve schaamte hebben dit stuk stront in ons gezicht te dragen, en het zijn wij die er het meeste belang bij zouden moeten hebben zich ervan te ontdoen
Esa Europa negra dejó de serlo gracias al esfuerzo de racionalización de las ideas y suavización de las costumbres que fue la Ilustración. La España negra posterior es el resultado de haber carecido de Ilustración en nuestra historia. [...:] la tortura pública de los toros, hasta dar lugar a la actual corrida, con su insultante cursilería, sus gestos amancrados y, sobre todo, su abyecta y anacrónica crueldad. [4]Goed. Mosterín is duidelijk geen liefhebber van één van Spanjes grootste feesten. Maar is het ook waar (en aannemelijk te maken) dat Spanjes geschiedenis geen proces van Verlichting kent; heeft er geen verzachting van gebruiken, en rationalisering van gedrag plaatsgevonden?Dit duistere Europa bleef niet hetzelfde dankzij de inspanningen van de rationalisering der ideeën en verzachting van de gebruiken, dat wil zeggen dankzij de Verlichting. Het duistere Spanje van na die tijd is het gevolg van het ontbreken aan die Verlichting in onze geschiedenis. [... met als gevolg:] de publieke marteling van stieren, tot aan het ontstaan van de huidige corrida, met haar beledigende kitscherigheid, haar aanstellerige gebaren en, bovenal, haar ver- werpelijke en anachronistische wreedheid.
Mijns inziens hebben civiliseringsprocessen van de Verlichting wel degelijk hun invloed gehad
op de Spaanse samenleving. Sterker nog, de huidige corrida de toros zou wel eens
ontstaan kunnen zijn dankzij de ideeën van de 18e eeuwse Verlichting.
II.
Het op het eerste gezicht chaotische spektakel zoals je dat in de plaza de toros zou
kunnen aanschouwen blijkt bij een nadere blik zeer gestructureerd te zijn. Er bestaat een
minitiueus reglement dat zowel de organisatorische als de inhoudelijke kant bestrijkt, er zijn
wetten met betrekking tot La Fiesta Nacional, er bestaan handboeken over
toreo (voor toreros en toeschouwers) waarin als in etiquetteboeken de
verschillende normen en waarden uitgebreid in worden beschreven. Er bestaan scholen om het
toreëren te leren, en zowel bij de dierengeneeskunde als de medische wetenschap bestaan er
takken die zich geheel richten op het stierenvechten.
Het spektakel zelf verloopt zeer geordend, volgens een vaststaande volgorde, en wordt
voorgezeten door de presidente. Hij draagt zorg voor de openbare orde, vergeeft de
trofeeën en beboet kwalijke handelingen begaan tijdens het 'gevecht' door de toreros
of hun helpers.
Uit het ontstaan en de ontwikkeling van deze en andere 'stierenfeesten' blijkt dat deze
paradoxale orde er niet altijd geweest is. Een kort overzicht.
Over de vroege ontstaangeschiedenis van de stieregevechten verschillen de meningen. Soms
worden de gladiatorenspelen van de Romeinen, dan weer de Minotaurusmythe van Kreta of
de Arabieren uit Noord-Afrika als oorsprong van dergelijke feesten genoemd. Andere
aanwijzingen bestaan dat de Iberiërs, net als andere Mediterrane culturen, hun eigen
vruchtbaarheidscultus hebben gekend waarin de stier een belangrijke rol speelt. Het ontstaan
van de latere fiestas de toros zou dan te verklaren zijn uit de rituelen die bij deze
cultus horen. Eén zo'n rite is toros nupciales, een trouwritueel waarbij de verloofde
voor het huis van de toekomende bruid een stier moet (laten) doden [5].
Dit bruiloftsthema is later terug te vinden, in de 12e eeuw, aan de hoven van de verschillende
Spaanse koninkrijken, wanneer ter gelegenheid van een adelijke trouwpartij stieregevechten
georganiseerd worden. Andere motieven om dergelijke fiestas reales de toros te
vieren zijn geboorte en doop, koninklijke bezoeken, het sluiten van verdragen en militaire
triomfen etc. [6].
De stieren worden bij deze feesten bevochten te paard, met een lans, waarbij de ruiter
normaliter niet van zijn paard af komt als hij het beest moet doden. Dit wordt overgelaten aan
het voetvolk, helpers van de caballero. Het is niet alleen gevaarlijk om de stier te voet
te doden, tevens beschouwt men het als zeer ongepast voor de adel om dit te doen.
Ook worden de toreadores van die tijd niet betaald: Koning Alfonso X 'De Wijze' had
bij decreet bepaald dat "zij die voor geld met wilde dieren vechten infaam zijn" [7], en het verbod
geldt met name voor de stierendoders te voet. Het besluit treft vooral de lokale, volkse feesten
waarbij met stieren gevochten wordt, aangezien deze vaak zonder paarden en met ingehuurde
matatoros, 'stierendoders', plaatsvinden. De adelijke overname van deze feesten is niet
onderhevig aan het decreet; edelmannen treden op om hun moed, klasse en vakmanschap te
onderstrepen, en niet om geld te verdienen.
Zowel de adelijke als de volkse feesten moeten zeer chaotisch zijn verlopen. Over de eerste schrijft Pepe-Hillo, een beroemd stierenvechter (te voet) uit het begin van de 18e eeuw:
Las circunstancias con que se celebraba este espectáculo, le harían en la actualidad muy despreciable é insufrible: todo era desorden, confusion, desgracias y tropelías; como sucede en nuestras novilladas [...]. [8]Het adelijke stierenvechten te paard is een feest geweest van de adel en voor de adel: het vertoon van macht, adeldom en autoriteit dient om de status quo te handhaven tegenover het volk, maar vooral om erkenning van ridderlijke deugd en dapperheid te verkrijgen van de hoogste klasse.
De omstandigheden die plaats hadden wanneer zulke spektakels gevierd werden, zouden tegenwoordig zeer verachtelijk en ongenietbaar zijn: alles was wanordelijk, verwarrend en met onrechtmatige handelingen; zoals in onze novilladas [...].
Met Carlos II van Spanje eindigt de Habsburgse dynastie, en met haar, min of meer, het stierenvechten te paard. Het koningshuis Bourbon dat in het begin van de 18e eeuw aan de macht komt, staat minder welwillend tegenover het adelijke vermaak, en de adel, door processen van monopolisering van geld en geweld meer en meer afhankelijk van de centrale macht, de koning en zijn hof, stopt geleidelijk met het beoefenen van de toreo a caballo.
De volkse feesten, vaak gedoogd ondanks verboden door zowel de wereldlijke als de kerkelijke autoriteiten, krijgen te maken met een ambivalente houding van de machthebbers. Door hun inherente chaos vormen de fiestas populares de toros een bedreiging voor de openbare orde, zeer tegen de zin van kerk en staat in. Vroegere verboden zijn echter nooit effectief gebleken. Een andere optie die voor handen is, is het modificeren en aldus controleren van de fiestas de toros.
Jovellanos, 'verlicht' auteur uit de 18e eeuw, manifesteert zich als voorstander van het verbieden van de stierenfeesten. In verschillende schrijfsels geeft hij aan hoe en waarom de autoriteiten de feesten horen te controleren en ze later verbieden:
¿Qué impresion podrá causar aquel hervoroso tumulto, que la estacion, la hora, el lugar, el objeto, la confusion, la frenética gritería y las torpes combinaciones excitan en los ánimos, en el del jóven inocente, la incauta doncella [...]? [9]
Welke indruk kan een dergelijk kokend tumult veroorzaken, die de staat, de tijd, de plaats, het doel, de verwarring, het uitzinnige geschreeuw en de onbeholpen combinaties ontlokken in de geesten, in die van de onschuldige jongeling en het argeloze meisje [...]?
En:
Es pues claro que el Gobierno ha prohibido justamente este espectáculo, y que cuando acabe de perfeccionar tan saludable designio, aboliendo las excepciones que aun se toleran, será muy acreedor á la estimacion y á los elogios de los buenos y sensatos patricios. [10]Nicolás de Moratín, tijdgenoot van Jovellanos en voorstander van de corridas de toros, schrijft in zijn carta histórica sobre el origen y progresos de las fiestas de toros en España over één van de grondleggers van het moderne stierenvechten (te voet):
Het is dus duidelijk dat de regering dit spektakel terecht heeft verboden, en dat, wanneer een zo te begroeten plan zal zijn afgerond, de uitzonderingen opgeheven die nu nog getolereerd worden, het veel krediet zal doen aan de waardering en de lofuitingen van de goede en bezonnen patriciërs.
[...] Pedro Romero, el cual, con Joaquin Rodriguez, ha puesto en tal perfeccion esta arte, que la imaginacion no percibe que sea ya capaz de adelantamiento. [11]En over de manier van doden met het zwaard (suerte de matar al estoque, de in die tijd ingeburgerde, standaardmanier om de stier na het gevecht te doden), schrijft hij:
[...] Pedro Romero, die, samen met Joaquin Rodriguez, deze kunst zodanig heeft geperfectioneerd, dat onze ver- beeldingskracht niet in staat zou zijn een verdere vooruitgang te bevatten.
[...] nuestra difunta reina Amalia al verla sentenció: "que no era barbaridad, como la habian informado, sino diversion donde brilla el valor y la destreza." [12]Beide schrijvers zijn beïnvloed door de Verlichting, beiden willen de Spaanse maatschappij met betrekking tot het stierenvechen 'civiliseren'. Eén van de redenen die Moratín tussen de regels door aangeeft om dit pad tot beschaving verder te volgen is verrassend:
[...] onze wijlen koningin Amalia oordeelde toen ze haar [de suerte de matar al estoque] zag: "het is geen barbaarsheid, zoals men haar had geïnformeerd, maar een vermaak waarbij moed en vaardigheid stralen.".
Antiguamente eran las fiestas de toros con mucho desórden y amontonada la gente, como hoy en las novilladas de los lugares, ó el jubillo de Aragon, del cual no hablaré por ser barbaridad inimitable, [...] porque esto lo puede hacer cualquiera nacion. [13]In welk land dan ook kunnen dergelijke wreedheden begaan worden, en worden ze begaan in de tijd van Moratín. En Spanje, zo kun je uit Moratíns verhaal afleiden, zal zich met betrekking tot dergelijke feesten moeten inspannen om een meer ordelijke, 'beschaafde' vorm te ontwikkelingen.
In vroeger tijden waren de fiestas de toros zeer wanordelijk en hoopten de mensen zich op, zoals de tegenwoordige novilladas in de dorpjes of de Jubillo van Aragón, waarover ik niet zal spreken wegens de onnavolgbare barbaarsheid, [...] aangezien welk land dan ook dergelijke dingen zou kunnen doen.
In de 18e eeuw beginnen de autoriteiten daadwerkelijk met het modificeren van de populaire, volkse stierenfeesten: in deze periode ontstaat de corrida de toros. Al in 1804 schrijft de torero Pepe-Hillo in zijn tauromaquia, waarin hij als in een etiquetteboek de regels, normen en waarden van het nieuwe stierenvechten codificeert, over de veranderingen die zijn opgetreden in de tweede helft van de 18e eeuw:
Antiguamente quando se toreaban doce toros por la tarde, se picaban solos ocho por los toreros de á caballo, á los tres siguientes se les hacian algunas suertes de capa, y se les ponian vanderillas; y al último que salia embolado, se le permitía baxar á todo aficionado á hacer las suertes que se les antojaba; [...] Sin embargo, fué tal el abuso, tanta la confusion, y tantas las desgracias que se experimentaron, que el Gobierno se vió obligado á prohibir los toros embolados. [14]De tussenkomst van zowel de wereldlijke als de kerkelijke macht, het soms verbieden van en dan weer verenigen met de volkse stieregevechten, gebeurt niet alleen omdat de openbare orde bedreigd wordt. Een instituut als de corrida de toros zou tevens kunnen dienen als een instrument in het proces van de (culturele) eenwording van Spanje. Om aan de macht te komen moet een autoriteit geweld en geld (belastingen) kunnen monopoliseren. Om aan de macht te blijven is het noodzakelijk over een symbolensysteem te kunnen beschikken waarin haar macht en privileges gerechtvaardigd en verdedigd worden.
Vroeger, toen men twaalf stieren per namiddag toreëerde, werden er slechts acht 'bevochten' door de stierenvechters te paard, met de drie volgende voerde men enkele passen met de cape uit, en plaatste men banderillas [15] ; en bij de laatste stier, die embolado [16] tevoorschijn kwam, stond men toe welke liefhebber dan ook af te dalen in de arena en de suertes uit te voeren waar hij ook zin in had; [...] Echter, het misbruik, de verwarring en de ongelukken die men meemaakte waren dusdanig, dat de regering zich verplicht zag de toros embolados te verbieden.
Maar de invloed van de Verlichting blijkt niet alleen uit het ontstaan van de corrida de
toros als instituut gevormd door de autoriteiten, ook in het stierenvechten zelf laten ideeën
als rationalisering van gedrag en verzachting van zeden zich gelden. Naast Pepe-Hillo schrijven
tijdgenoten als Cúchares en Paquiro hun tauromaquias en leggen de grondslag voor
de kunst van het stierenvechten: El arte de torear. De toreros
beschrijven de verschillende suertes, en stellen de regels, normen en waarden op voor
zowel publiek als stierenvechters.
III.
De invloed van de Verlichting is niet aan Spanje, noch aan het stierenvechten voorbij gegaan.
Dat het 'civilisatieproces' anders verlopen is dan in Europa, is duidelijk: daar ontstaan
bijvoorbeeld wetten die dieren beschermen, als navolging van de verschillende rechten voor
mens en dier, en worden 'wrede' feesten waarin dieren een rol spelen afgeschaft. In Spanje
daarentegen leiden de veranderingen in de moraal tot de aanpassing van de volkse
stierenfeesten, en geleidelijk aan begint de corrida de toros, zoals we die nu in Spanje
kennen, te ontstaan.
Noten
Een voorbeeld hiervan zijn de universele pretenties die uitgaan van verschillende rechten van mens en dier. Deze zijn ontstaan in een proces van Verlichting dat Europa in de 18e eeuw kenmerkte. Dergelijke rechten zijn door tijd en plaats bepaald, maar claimen geldig te zijn voor alles, iedereen en overal. Eenzelfde pretentie is ook terug te vinden in de wereldreligies als het Christendom en de Islam.
Jesús Mosterín. El emblema negra de España. In: El País. 12 september 1991
Ibid.
Cf. Alvarez de Miranda, Ritos y Juegos del Toro. Madrid: Taurus Ediciones. 1962
J.M. de Cossío. Los Toros. Deel I, blz. 639-640. Madrid: Espasa-Calpe. 1987
J.M. de Cossío. Los Toros. Deel IV, blz. 815. Madrid: Espasa-Calpe. 1981
Pepe-Hillo (Josef Delgado). Tauromaquia, o arte de torear. Blz. 5. Madrid. 1804
Jovellanos. Carta. In: Biblioteca de autores españoles. Deel 50, blz. 265. Madrid: Ediciones Atlas. 1952 (1792)
Jovellanos. Memoria. In: Biblioteca de autores españoles. Deel 67, blz. 487. Madrid: Ediciones Atlas. 1963 (1790)
N.F. de Moratín. Carta histórica: el origen y progresos de las fiestas de toros en España. In: Biblioteca de autores españoles. Deel 2, blz. 143-144. Madrid: Ediciones Atlas. 1944 (1776)
Ibid.
Ibid.
Pepe-Hillo, idem. Blz. 23
De harpoenachtige, versierde stokken die in de nekspieren van de stier geplaatst worden. Deze suerte is ontstaan in de 18e eeuw, en nadat ze een bepaalde tijd per stuk geplaatst werden, is men ertoe overgegaan ze per paar te gebruiken, zaols dat vandaag de dag nog steeds gebeurt.
Toros embolados zijn stieren waarbij op de hoorns een bal is bevestigd, zodat er minder kans bestaat op hoornwonden voor stierenvechters en 'amateurs'. Ondanks de vele verboden door de eeuwen heen vinden vieringen met toros embolados nog steeds plaats, met name aan de Spaanse oostkust - bijvoorbeeld op de stranden.
Cf. Manuel Delgado Ruiz. De la muerte de un dios. Barcelona: Nexus
Er bestaan meerdere varianten van het 'vechten' met stieren, waarvan de corrida de toros - in Spanje - de meest formele en vandaag de dag de meest gangbare is. Andere zijn bijvoorbeeld de corrida de rejoneo, waarbij de stierenvechter te paard (rejoneador) de stier toreëert, en de novillada, met jongere stieren en aspirant-toreros. In heel Spanje komen lokale varianten van deze vormen voor, zoals de encierros in Pamplona en de Catalaanse bous embolats.
De stierenvechter heet een torero, de in het Nederlands bekendere term toreador stamt uit de 18e eeuw en is in Spanje in ongebruik geraakt.
[terug in de tekst]
[terug in de tekst]
[terug in de tekst]
[terug in de tekst]
[terug in de tekst]
Het monumentale werk van Cossío beslaat inmiddels 11 delen, en is het encyclopedische standaardwerk in El Mundo Taurino.
[terug in de tekst]
[terug in de tekst]
[terug in de tekst]
[terug in de tekst]
[terug in de tekst]
[terug in de tekst]
[terug in de tekst]
[terug in de tekst]
[terug in de tekst]
[terug in de tekst]
[terug in de tekst]
[terug in de tekst]
|
|
|
|
|